۰۵

در کودتای ۲۸ مرداد چه گذشت؟

در کودتای ۲۸ مرداد چه گذشت؟ / از نامه آیت‌الله کاشانی تا تلگراف سرلشکر زاهدی + تصاویر و اسناد

صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است و علی رغم غرض ورزی ها و بوق و کرنای تبلیغات، شما خودتان بهتر از هر کس می دانید که هم و غم من در نگهداری دولت جنابعالی است که خودتان به بقای آن مایل نیستید. از تجربیات روی کار آمدن قوام و لجبازی های اخیر، بر من مسلم است که می خواهید مانند سی ام تیر کذایی یک بار دیگر، ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید.

سرویس سیاسی «بویرنیوز»: کودتای ۲۸ مرداد کودتایی است که با طرح و حمایت مالی و اجرائی سازمان مخفی اطلاعات بریتانیا و سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، سیا علیه دولت محمد مصدق در مرداد ۱۳۳۲ به انجام رسید. در آمریکا از آن بعنوان عملیات آژاکس (به انگلیسی: Operation Ajax)‏ نیز یاد می‌شود.
طرح کودتای نظامی ۲۸ مرداد را باید در اصل، یک طرح انگلیسی دانست. انگلیس که پس از کوتاه شدن دست خود از صنعت نفت ایران، منابع بسیاری را در منطقه و خصوصا ایران از دست داده بود، با قطع امید از رسیدن به توافق، وارد مطالعه طرح یک کودتای نظامی شد. در ابتدا آمریکا مخالف بود اما پیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا باعث تغییرات عمده‌ای در سیاست خارجی آمریکا شد. کرمیت روزولت رییس اداره خاور نزدیک سازمان سیا به فرماندهی عملیات انتخاب شد و آمریکا و انگلیس، ستاد مشترکی را در ایستگاه اطلاعاتی انگلیس در قبرس تشکیل دادند و عملیات کودتا را طرح‌ریزی کردند. اگرچه اجرای نقشه کودتا در ۲۵ مرداد شکست خورد و شاه از ایران فرار کرد اما سستی مصدق و دلایل مختلف دیگر باعث شد که در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ کودتا عملی شود و سرلشکر فضل‌الله زاهدی مجری طرح کودتا به جای مصدق نخست وزیر شد و بدین ترتیب با قبضه شدن قدرت در دست استبداد داخلی و استعمار خارجی یکی از ننگین‌ترین دوره‌های استبداد در تاریخ معاصر ایران رقم خورد. مطلب ذیل روایت های معتبری از چگونگی به فرجام رسیدن این رخداد را بیان می کند.

**************************

در ۲۲ مرداد ۱۳۳۲ ستاد اجرایی کودتا در سفارت آمریکا با شرکت روزلت، شوارتسکف و زاهدی وزیر کشور مصدق تشکیل می شود. زمینه سازی کودتا از سال ۱۳۳۱ با صحنه سازی رفتن شاه در نهم اسفند و تجمع عده ای برای جلوگیری از رفتن وی و همچنین اقداماتی که مصدق – از جمله انحلال مجلس و عدم مجازات مسببین ۳۰ تیر و منزوی کردن آیت الله کاشانی – فراهم شده بود. (۱)

اجرای کودتا:

پس از تشکیل ستاد کودتا در سفارت آمریکا، شاه حکم عزل مصدق را صادر می‌کند. نصیری که در آن زمان رئیس گارد تشریفات بود مأمور تحویل حکم به مصدق می شود. اما محافظین مصدق وی را بازداشت و تحویل فرمانداری نظامی می دهند. شاه با تصور این که کودتای ۲۵ مرداد با شکست مواجه شده است با همسرش ثریا به رامسر و از آنجا به بغداد و سپس به رم می رود. که این امر موجب ناراضایتی مردم و تظاهرات علیه شاه در روزهای ۲۶ و ۲۷ مرداد می شود. با فرار شاه و دستگیری نصیری و مخفی شدن زاهدی – که برای دستگیری وی جایزه گذاشتند – مرحله اول کودتا با شکست مواجه می شود. ( ۲ )

فرمانداری نظامی برای دستگیری زاهدی اعلامیه ای به شرح ذیل صادر می کند:

«هرکس از محل سکونت سرلشکر زاهدی که منجربه دستگیری وی گردد به فرمانداری نظامی اطلاع بدهد به اخذ یک صد هزار ریال پاداش نقدی موفق خواهد شد.» ( ۳ )

با شکست کودتا برخی از نظامیان با ارسال تلگرافی این شکست را به مصدق تبریک می‌گویند؛ سرتیپ خاتمی در تاریخ ۲۶/۵/۱۳۳۲ طی تلگرافی چنین بیان می‌کند:

«جناب اشرف آقای دکتر مصدق نخست وزیر محبوب ملی موفقیت آن حضرت را در رفع موانع و حفظ استقلال کشور با تائید خداوند تبریک عرض می کنم. سرتیپ خاتمی» ( ۴ )

در کودتای ۲۸ مرداد چه گذشت؟ / از نامه آیت‌الله کاشانی تا تلگراف سرلشکر زاهدی + تصاویر و اسناد

سپهبد نخجوان نیز یک روز پس از شکست کودتا تلگرافی به شماره ۲۷۶۳ در تاریخ ۲۶/۵/۱۳۳۲ به شرح ذیل برای نخست وزیری ارسال می نماید:

«کاخ نخست وزیری توسط آقای فریور حضرت اشرف نخست وزیر معظم مراتب تنفر شدید خود را از توطئه خائنانه و کودتای ننگین ابراز احترامات بی پایان و ارادات صمیمانه خود را حضور پیشوای محبوب ملی تقدیم می‌داریم. سپهبد نخجوان» ( ۵ )

یک روز قبل از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ آیت الله کاشانی علیرغم تمامی بی مهری ها و اذیت هایی که از طرف دکتر مصدق و طرفداران او دیده بود، در نامه ای خطر وقوع کودتا را به دکتر مصدق گوشزد نموده و به او پیشنهاد همکاری و اتحاد در جلوگیری از توطئه های دشمنان را می دهد، متن نامه به این شرح است:

«حضرت نخست وزیر جناب آقای دکتر مصدق (دام اقباله) عرض می شود اگر چه امکانی برای عرایضم نمانده، ولی صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است و علی رغم غرض ورزی ها و بوق و کرنای تبلیغات، شما خودتان بهتر از هر کس می دانید که هم و غم من در نگهداری دولت جنابعالی است که خودتان به بقای آن مایل نیستید. از تجربیات روی کار آمدن قوام و لجبازی های اخیر، بر من مسلم است که می خواهید مانند سی ام تیر کذایی یک بار دیگر، ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید. حرف اینجانب را در خصوص اصرارم در عدم اجرای رفراندم نشنیدید و مرا لکه حیض کردید. خانه ام را سنگباران و یاران و فرزندانم را زندانی فرمودید و مجلس را که ترس داشتید شما را ببرد، بستید. و حالا نه مجلس و نه تکیه گاهی برای ملت گذاشته اید. زاهدی را که من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل کنترل نگه داشته بودم با لطایف الحیل خارج کردید و حالا همان طور که واضح بود در صدد به اصطلاح کودتا است. اگر نقشه شما نیست که مانند سی ام تیر عقب نشینی کنید و به ظاهر قهرمان زمان بمانید و اگر حدس و نظر من صحیح نیست که همان طور که در آخرین ملاقاتم در «دزاشیب» به شما گفتم و به «هندرسون» هم گوشزد کردم که آمریکا ما را در گرفتن نفت از انگلیس ها کمک کرد و حالا به صورت ملی و دنیاپسندی می خواهد به دست جنابعالی این ثروت ما را به چنگ آورد و اگر واقعا با دیپلماسی نمی خواهید کنار بروید این نامه من سندی است در تاریخ ملت ایران که من شما را با وجود همه بدی های خصوصی تان نسبت به خودم، از وقوع حتمی یک کودتا آگاه کردم که فردا جای هیچ گونه عذر موجهی نباشد. اگر به راستی در این فکر اشتباه می کنم، با اظهار تمایل شما سید مصطفی و ناصرخان قشقایی را برای مذاکره خدمت می فرستم. خدا به همه رحم بفرماید، ایام به کام باد. سید ابوالقاسم کاشانی» (۶)

پاسخی را که دکتر مصدق در جواب نامه مرقوم داشت این بود:« مرقومه حضرت آقا به وسیله آقای حسن زیارت شد. این جانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم. والسلام» ( ۷ )

پس از این شکست زاهدی زاهدی به سفارت آمریکا می‌رود و اجرای کودتا با همکاری سفیر و اعضای ستاد کودتا پی گیری می شود. بر اساس برنامه ی تنظیم شده از طرف سیا عده ای از اراذل و اوباش مانند شعبان جعفری معروف به شعبان بی مخ و دار و دسته اش که از قبل سازماندهی شده بودند و با آنها ارتباط داشتند، با پرداخت مبلغی پول به خیابان ها ریخته و علیه مصدق و به حمایت از شاه شعار می‌دهند. ( ۸ )

رئیس مجلس در تاریخ ۲۸/۵/۱۳۳۲ به محمد مصدق، نخست وزیر نامه ای مبنی بر درخواست صدور دستور و موظف نمودن مامورین انتظامی به جلوگیری از تجمع افراد و دستجات در محوطه مقابل مجلس و میدان بهارستان به جهت ایجاد تشنج و توهین به نمایندگان مجلس به شرح ذیل است:

«جناب آقای نخست وزیر

… برای جلوگیری از بروز هر نوع تشنج مقتضی می‌دانم دستور بفرمایید مأمورین انتظامی از تجمع افراد و دستجات که به نام طرفداری از دولت در محوطه مقابل مجلس و میدان بهارستان موجبات تشنج و توهین به آقایان نمایندگان محترم را فراهم می‌آورند جلوگیری نمایند چه با تجمع یک دسته و دسته دیگری هم به ظاهر برخاسته و موجبات بی نظمی را فراهم می‌آورند و انتظار دارم با صدور این دستور موجبات حفظ نظم و آرامش از هر جهت فراهم گردیده و آقایان نمایندگان محترم بتوانند به وطایف ملی و قانونی خود اقدام بفرمایند. رئیس مجلس شورای ملی. سید ابولقاسم کاشانی» (۹)

سرانجام در ساعت سه و نیم بعد از ظهر رادیو اشغال شد و زاهدی سقوط دولت مصدق و پیروزی کودتا را اعلام و از شاه خواست که به مملکت برگردد. سرلشکر زاهدی در تاریخ ۲۸/۵/۱۳۳۲ به فرماندهی گارد سلطنتی چنین می‌نویسد:

«فرمانده گارد سلطنتی

لازم است فوراَ دو گروهان از قسمت مستقل گارد برای تقویت نیروهای انتظامی شهر به فرمانداری نظامی اعزام و در اختیار قسمت مزبور گذاشته شود. حامل این دستور سرگرد انصاری خواهد بود. عمل آنها با [گروه] افسران خواهد بود. نخست وزیر- سرلشکر زاهدی» (۱۰)

بدین ترتیب با هزینه ای کمتر از سه میلیون دلارآمریکا دوران تازه ای را در تاریخ ایران می گشاید. کودتای صورت گرفته چند هدف را داشت:

۱- انتقال سلطه از انگلیس به آمریکا

۲- اسلام زدایی و تضعیف روحانیت گروههای اسلامی مبارز

۳- توسعه و اقتدار ساواک (۱۱)

با پیروزی کودتا، رژیم، این حادثه را رستاخیز ملی ۲۸ مرداد یا قیام ملی ۲۸ مرداد نامگذاری کرد و به همین مناسبت در سالهای مختلف برای چنین روزی مراسم بزرگداشت در شهرهای کشور برگزار کرد. (۱۲)

منابع

۱- کودتای ۲۸ مرداد بنابه اسناد منتشر شده از سوی ” سیا ” یک اقدام برنامه ریزی شده بوده است که برای انجام کودتا در ایران اقداماتی مانند: کمک مالی به مخالفان، جلب همکاری شاه، توافق با زاهدی، ارتباط با مجلس، تلاش در جهت همراه کردن روحانیون به منظور مخافت با مصدق، ارتباط با بازار، حزب توده، مطبوعات و برنامه تبلیغات ( پیش از مصدق باید تبلیغات ضد مصدق را شدت بخشند، زاهدی باید به سرعت رؤسای کارآمد را برای کنترل مطبوعات و تبلیغات دولتی منصوب کنند و آنها می بایست:همه خبرنگاران خارجی در جریان امور قرار گیرند، از رادیو بیشترین استفاده را بنمایند، اظهار نظرهای رسمی و از پیش آماده شده آمریکا و بریتانیا منتشر کنند ) می‌بایست صورت می‌گرفت.

ر. ک : آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد: ۲۵۵۷۵ – منصوری، جواد، سیر تکوینی انقلاب اسلامی، وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۸۵، ص ۹۴

۲ – ر.ک : منصوری، جواد، پیشین، ص ۹۸-۹۹ . آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد: ۲۵۵۷۵

۳ – آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد:۱۶۷۳۴

۴ – آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد: ۲۵۵۷۱

۵ – آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد: ۲۵۵۷۱

۶- ر.ک : آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد: ۲۵۵۷۱، منصوری، جواد، پیشین، ص ۹۶-۹۷

۷ – منصوری، جواد، پیشین، ص ۹۷

۸- همان

۹ – آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد: ۲۵۵۷۱

۱۰ – آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد: ۲۵۵۷۱

۱۱ – منصوری، جواد، پیشین، ص ۱۰۱-۱۰۲

۱۲- ر.ک: به پرونده های مختلف در آرشیو مرکر اسناد انقلاب اسلامی با عنوان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

تصاویر زیر، بخش‌هایی از تصاویر موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی تصاویر و اسناد از وقایع ۲۸ مرداد است که در ادامه می‌آید:

چماقداران طرفدار شاه در کودتای ۲۸ مرداد 1332

چماقداران طرفدار شاه در کودتای ۲۸ مرداد1332

شعبان جعفری (شعبون بی مخ) در کودتای ۲۸ مرداد1332

طرفداران شاه در مقابل مجلس شورای ملی در روز ۲۸ مرداد1332

بازگشت شاه به ایران متعاقب کودتای ۲۸ مرداد1332

فضل الله زاهدی عامل کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در کنار دخترش هما و پسرش اردشیر زاهدی

تظاهرات حزب توده در میدان توپخانه ـ مرداد1332

تظاهرات گروهها و سازمانهای مختلف در حمایت از مصدق

تظاهرات سندیکاهای مختلف کارگری در ایام قبل از کودتا

چماقداران در روز کودتای ۲۸ مرداد

تهران در روز کودتای ۲۸ مرداد

نصب عکس محمدرضا پهلوی به جای مجسمه سرنگون شده رضاشاه پهلوی، به وسیله طرفداران کودتا در میدان توپخانه تهران

تهران در روز کودتای ۲۸ مرداد

حمله طرفداران کودتا به محل سکونت نخست‌وزیر، دکتر محمد مصدق

استقبال فضل‌الله زاهدی (نخست‌وزیر) و فرماندهان نظامی از محمدرضا پهلوی، هنگام بازگشت وی به ایران پس از کودتا ۱٫ نعمت‌الله نصیری ۲٫ محمدرضا پهلوی ۳٫ فضل‌الله زاهدی ۴٫ هدایت‌الله گیلانشاه